นี้ ท่านปรารภเพื่อแสดงการละความโศกเป็นต้น เหล่านั้นนั่นแล.
บทว่า น ปริตสฺสติ ได้แก่ ไม่ดิ้นรน คือไม่สะดุ้ง. บทว่า ตทงฺคนิพฺพุโต ได้แก่
ดับสนิทด้วยองค์นั้นๆ เพราะดับกิเลสทั้งหลายด้วยองค์คือวิปัสสนานั้น.
ในพระสูตรนี้ท่านกล่าวเฉพาะวิปัสสนาเท่านั้น.
จบ อรรถกถาอัตตทีปสูตรที่ 1

2. ปฏิปทาสูตร

ว่าด้วยข้อปฏิบัติเพื่อความเกิดและความดับสักกายทิฏฐิ

[89] กรุงสาวัตถี. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เราจักแสดง
ปฏิปทาอันจะยังสัตว์ให้ถึงสักกายสมุทัย (ความเกิดขึ้นแห่งกายตน)
และปฏิปทาอันจะยังสัตว์ให้ถึงสักกายนิโรธ (ความดับแห่งกายตน)
เธอทั้งหลายจงฟังปฏิปทาทั้ง 2 นั้น ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ก็ปฏิปทาอัน
จะยังสัตว์ให้ถึงสักกายสมุทัยเป็นไฉน ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ปุถุชนผู้มีได้
สดับแล้วในโลกนี้ ไม่ได้เห็นพระอริยเจ้าทั้งหลาย ไม่ฉลาดในธรรมแห่ง
พระอริยะ มิได้รับการแนะนำในอริยธรรม ไม่ได้เห็นสัตบุรุษทั้งหลาย
ไม่ฉลาดในธรรมของสัตบุรุษ ไม่ได้รับการแนะนำในสัปปุริสธรรม
ย่อมตามเห็นรูปโดยความเป็นตน 1 ย่อมเห็นตนมีรูป 1 ย่อมเห็นรูป
ในตน 1 ย่อมเห็นตนในรูป 1 ย่อมเห็นเวทนาโดยความเป็นตน ฯลฯ
ย่อมเห็นสัญญาโดยความเป็นตน ฯลฯ ย่อมเห็นสังขารโดยความเป็นตน
ฯลฯ ย่อมเห็นวิญญาณโดยความเป็นตน 1 ย่อมเห็นตนมีวิญญาณ 1
ย่อมเห็นวิญญาณในตน. ย่อมเห็นตนในวิญญาณ 1 ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย

นี้เรียกว่าปฏิปทาอันจะยังสัตว์ให้ถึงสักกายสมุทัย ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย
คำที่กล่าวแล้วนี้ เรียกว่าการตามเห็นอันจะยังสัตว์ให้ถึงทุกขสมุทัย
(ความเกิดขึ้นแห่งทุกข์) นี้แลเป็นใจความข้อนี้.
[90] ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ก็ปฏิปทาอันจะยังสัตว์ให้ถึงสักกาย-
นิโรธเป็นไฉน ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย อริยสาวกในศาสนานี้ ผู้ได้สดับแล้ว
ได้เห็นพระอริยะทั้งหลาย ฉลาดในธรรมของพระอริยะ ได้รับการ
แนะนำดีแล้วในอริยธรรม ได้เห็นสัตบุรุษทั้งหลาย ฉลาดในธรรม
ของสัตบุรุษ ได้รับการแนะนำดีแล้วในสัปปุริสธรรม ย่อมไม่ตามเห็น
รูปโดยความเป็นตน 1 ย่อมไม่ตามเห็นตนมีรูป 1 ย่อมไม่ตามเห็นรูป
ในตน 1 ย่อมไม่ตามเห็นตนในรูป 1 ไม่ตามเห็นเวทนาโดยความเป็น
ตน ฯลฯ ไม่ตามเห็นสัญญาโดยความเป็นตน ฯลฯ ไม่ตามเห็นสังขาร
โดยความเป็นตน ฯลฯ ไม่ตามเห็นวิญญาณโดยความเป็นตน 1 ไม่ตาม
เห็นตนมีวิญญาณ 1 ไม่ตามเห็นวิญญาณในตน 1 ไม่ตามเห็นตนใน
วิญญาณ 1 ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย นี้เรียกว่าปฏิปทาอันจะยังสัตว์ให้ถึง
สักกายนิโรธ ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย คำที่กล่าวแล้วนี้ เรียกว่าการ
พิจารณาเห็นอันจะยังสัตว์ให้ถึงทุกขนิโรธ นี้แลเป็นใจความในข้อนี้.
จบ ปฏิปทาสูตรที่ 2

อรรถกถาปฏิปทาสูตรที่ 2

ในปฏิปทาสูตรที่ 2 มีวินิจฉัยดังต่อไปนี้.
ในบทว่า ทุกฺขสมุทยคามินี สานุปสฺสนา นี้ มีอธิบายดังนี้ว่า
เพราะชื่อว่าปฏิปทาเครื่องให้ถึงเหตุเกิดขึ้นแห่งสักกายะอันเป็นตัวทุกข์